संवादको माध्यम र नेपाली भाषा माथिको मनपरी

मेरो वरिपरिको चित्र सफा छैन । खोइ के कामले हो म एउटा ठुलो भवनमा गएको छु । त्यसको बाहिर थुप्रै पुराना कारहरु पार्क गरिएका छन् । त्यो भवन खुल्ला छ, ढोकाहरु देखिन्नन् । म त्यहाँ किन गएको हो, मलाई नि पत्तो छैन । भवनको तल्लो तलामा केहि कारहरु राखिएका छन् । कारको मुनिबाट पानी बाहिर बगिरहेको छ । उक्त भवनको अर्को पट्टि पनि अर्को ठुलो भवन छ तर बिचमा जमिन खालि छ, त्यहाँ पनि गाडीहरु राखिएका छन् ।

म भवन भित्र किन गएँ, के गरें मलाई थाहा छैन, बाहिर निस्केको मात्र याद छ । म भवनको बाहिर निस्किन्छु । मेरो गाडी केहि पर पार्किङ्ग गरेको छु । गाडी तर्फ हिंडेर जाँदै गर्दा बिचमा एउटा दृश्य देखिन्छ । दृस्यमा एउटा भारतीय नागरिक केहि काम गरिरहेको देखिन्छ । मलाई त्यो बाटो हिंडिरहेको देखे पछि उसले मलाई सोध्छ ” भाई कैसे हो ?” म रोकिन्छु । मैले हिन्दी नबुझे जस्तो गरेर उसलाई अंग्रेजीमा “के भनेको” भनेर सोध्छु । उसले अंग्रेजीमा कुरा शुरु गर्छ ।
कुराकानीको क्रममा मैले उसलाई आफु नेपालबाट आएको कुरा सुनाउँछु । उसले आफु भारतबाट आएको बताउँछ । कुराकानीको क्रममा हिन्दी भाषा र नेपाली भाषाको कुरा हुन्छ । उसले भारतमा नरेन्द्र मोदी आए पछि हिन्दी भाषाको विकासमा भएको प्रगति सगर्व सुनाउँछ । दक्षिण एसिया लगायत संसारभर फैलिंदै गएको हिन्दी भाषाको प्रभावले उ हर्षित भएको कुरा व्यक्त गर्छ । त्यसपछि म तिर फर्केर सोध्छ, नेपाली भाषाको के हुदैछ ?

भारतीय नागरिकको प्रश्नले म गम्भीर हुन्छु । मेरो आँखाबाट आँसु आउन थाल्छन । तर म उसलाई आँसु लुकाएर केहि कुरा गर्छु । नेपालीहरुलाई आफ्नो भाषाको संरक्षण र सम्बर्धन गर्न चासो त्यति नभएको कुरा व्यक्त गर्छु । नेपालीहरुका छोराछोरीहरु आज कसरी प्रबासमा नेपाली भाषा प्रति उदासिन हुँदैछन् भनेर उसलाई मैले भन्छु । आँसु पुछ्दै उक्त व्यक्ति संग बिदा हुँदै गर्दा मेरो निद्रा भंग हुन्छ । म सपनाबाट बास्तविक जीवनमा आइपुग्छु ।

यो कुनै काल्पनिक कथा होइन, मैले देखेको सपना हो । त्यस्तो सपना किन देखें, मलाई पनि थाहा छैन । अघिल्लो दिन मैले यसबारेमा केहि सोंचेको पनि थिइन । साथीभाईहरुका बालबच्चाहरुले नेपालीमा नबोली अंग्रेजीमा बोलेको सुन्दा उनीहरुलाई “नेपालीमा बोल म अंग्रेजी बुझ्दिन”भनेर भन्ने गर्छु । आफ्ना साथीभाईहरुलाई “अमेरिका बसे पछि अंग्रेजी त त्यसै सिकिहाल्छन नि नेपाली सिकाउनु पर्छ” पनि भन्ने गरेको छु” । सकेसम्म आफ्नो कुराकानीमा अंग्रेजी नघुसाइ बोल्ने प्रयत्न गर्छु । त्यसबाहेक नेपाली भाषाको बारेमा “चिन्ता” मैले लिएको छैन । खोइ कसरी यो सपना आयो मलाई पनि थाहा छैन । तर सपना पछि भने मैले नेपाली भाषाको प्रयोगमा भएका लापरबाहीको अलिकति चिन्तन गरें ।

नेपाली होस् वा अंग्रेजी भाषा संवादको माध्यम हो । यो तपाईंका कुरा अरुलाई र अरुका कुरा तपाईंले बुझ्ने मध्यम हो । भाषाको ज्ञानले अर्को आफुसंग सम्बाद गरिरहेको व्यक्तिको भावना र भनाइ बुझ्न सजिलो हुन्छ । तर अरुका कुरा बुझ्न भाषा नै जान्न जरुरी छैन । हाउभाउ वा अन्य तरिकाले पनि आफ्ना कुरा अरुलाई बुझाउन सकिन्छ । अहिलेको संसारमा दृस्टीबिहिन र सुन्न नसक्नेहरुको लागि पनि भाषाको विकास गरिसकिएको छ । कुनै पनि भाषा जान्नु नै योग्यताको कडी होइन । तपाईंसंग ज्ञानको भण्डार छ भने अहिलेको दुनियाँमा त्यो ज्ञान जुनसुकै भाषामा पनि अनुबाद हुनसक्छ । तपाईंले नै ती सबै भाषाहरु जान्न जरुरी छैन ।

विचार:लेखनाथ गौतम

रेडियो, टेलिभिजन र अन्य संचार माध्यमहरुमा नेपाली कार्यक्रमहरु संचालन हुन्छन । ती कार्यक्रमहरु नेपाली भाषाका भनिए पनि आधा भन्दा बढी अंग्रेजी भाषा प्रयोग गरिन्छ । प्रविधिको बिस्वब्यापिकरण संगै उत्पन्न भएका नयाँ शब्दहरुको भण्डार नेपाली शब्दकोषमा छैन । त्यस्ता कुराहरु अंग्रेजीमा प्रयोग गर्नु बाध्यता नै हो । तर सजिलै उपलब्ध शब्दहरु पनि प्रयोग नगरी अंग्रेजी भाषाको प्रयोग गर्ने चलन ब्यापक छ । यहाँ सम्म कि नेपाली भाषाको गीत गाउने गायक, कविता भन्ने कवीले पनि त्यो गीत वा कविता मात्र नेपालीमा भन्ने तर त्यसको अगाडी पछाडी अंग्रेजीमा भट्भटाउने चलन बढ्दै छ । यसले भाषा बिगार्ने गर्छ, बनाउँदैन ।
प्रबासमा त बिदेसी भाषाले पक्कै असर गर्ने नै भयो । किनभने उनीहरु अर्को भाषा बोल्न बाध्य हुन्छन । तर नेपालमा भने त्यस्तो अवस्था छैन । टेलिभिजन कार्यक्रम चलाउनेहरु, रेडियो कार्यक्रम चलाउनेहरु र नेपाली भाषाका गीत गाउनेहरु भाषा प्रति अलि संबेदनसिल हुने हो भने पक्कै नेपाली भाषाको दोहन कम हुने थियो । आफ्नो अगाडी उपस्थित दर्शक वा श्रोताहरुले कुन भाषामा राम्रोसंग कुरा बुझ्छन भन्ने ख्याल गर्नु मुख्य कुरा हो । यदि उनीहरुले अंग्रेजीमा भन्दा राम्रोसंग बुझ्छन भने अंग्रेजीमा र नेपालीमा बुझ्छन भने नेपालीमा नै बोल्नु उपयुक्त हुन्छ । नेपाली भाषी दर्शकहरु भएको ठाउँमा अनाबस्यक रुपमा जताततै अंग्रेजी मिसाउनु भन्दा सकेसम्म नेपालीमै बोल्नु राम्रो हुन्छ । नेपाली नजान्नेहरुको हकमा त यो लागु हुन्दैन तर नेपाली जानीजानी अंग्रेजी मिसाएर भाषालाई बिगार्नु राम्रो होइन ।