हामी सक्छौं, हामी गर्छौं विकास भनेको जनताको स्वाभिमान र जागरणको जगमा मात्र सम्भव छ ।

– लीलामणि पौड्याल /

वाग्मती सफाइ महाअभियान एउटा समृद्ध नेपाल नेपालीले बनाउने परिकल्पनाको जगमा सुरु भएको हो, ०६९ मंसिरमा । सरकारले नयाँ नेपालको निर्माण अभियानका रूपमा १० लाख स्वयंसेवक परिचालन गर्ने एउटा कार्यविधि सार्वजनिक गर्‍यो । नयाँ नेपाल निर्माण कोषमा मन्त्रिपरिषद्का सदस्य र सचिवहरूले ३ देखि १५ दिनसम्मको तलब जम्मा गरे । १० लाख स्वयंसेवक परिचालन गर्न जिल्ला तहसम्म संयन्त्रहरू बनाइए ।

त्यसको सुरुआत काठमाडौँमा प्रधानमन्त्रीले महानगरपालिका सरसफाइबाट गर्ने तय भयो । १९ माघ ०६९ मा प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईको अगुवाइ र काठमाडौँ महानगरपालिकाको व्यवस्थापनमा तीलगंगामा वाग्मती सरसफाइबाट अभियान सुरु गरियो । यो अभियानलाई सफलतापूर्वक सञ्चालन गरेपछि राजधानीबाहिर लैजाने सोच बनाइएको थियो ।

स्वयंसेवा अभियान केवल सरसफाइ मात्र नभएर एक गाउँ एक पोखरी निर्माण, स्थानीयतहका विकास निर्माण र सम्पदा संरक्षण, दाइजो, बोक्सीजस्ता सामाजिक विकृतिविरुद्धका अभियान, साक्षरता कार्यक्रम, भ्रष्टाचारविरुद्धका अभियान, सेवाग्राहीलाई सुलभ सेवा दिने, कृषि, वन तथा अन्य स्रोतको प्रयोगबाट रोजगारी तथा स्वरोजगारसम्बन्धी कार्यक्रम सञ्चालन गरेर एउटा जागरण र विकासको लहर ल्याउने परिकल्पनामा आधारित थियो । तर, चरम राजनीतिक संकट र दलहरूसँग सरकारको पानी बाराबारको अवस्था, संवैधानिक शून्यताका कारण बजेट, नीति, कार्यक्रम केही नभएको अवस्था र चालू खर्च तथा विगतका योजना मात्रैमा खर्च गर्न पाउने गरी तीन–तीन महिनामा राष्ट्रपतिबाट अध्यादेश जारी गरेर सरकार चल्नुपरेको अवस्था थियो । यस्तो परिवेशमा सुरु गरिएको यो अभियान काठमाडौँ महानगरपालिका मास्क र पन्जा खरिद प्रकरणमा अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगमा तानिएपछि व्यवस्थापन गर्ने निकायको निष्क्रियतामा फागुन ०६९ सम्म चलेर सेलायो ।

चैत ०६९ मा विभिन्न संघसंस्था र निजी प्रतिष्ठानका साथीहरूले मुख्यसचिवको कार्यालयमा आएर भारतबाट गायत्री परिवारका पाँच सय स्वयंसेवक ल्याई वाग्मती सरसफाइ सुरु गर्ने भन्दै त्यसमा सघाइदिन प्रस्ताव गर्नुभयो । मैले तत्कालै ‘हाम्रो फोहोर भारतबाट आएका गायत्री परिवारले होइन, हामी आफैँले सफा गर्ने हो, त्यसको अगुवाइ सरकार आफैँले लिन्छ, म लिन्छु, बरू तपाईंहरू सघाउनु
होस्’ भनेँ ।

सहरी विकास मन्त्रालय भर्खरै स्थापना भएको थियो । ५ जेठ ०७० मा त्यस मन्त्रालयको स्थापना दिवस पारेर त्यही मन्त्रालय मातहतको वाग्मती सभ्यता एकीकृत विकास समितिको कार्यालय गुह्येश्वरीबाट वाग्मती सफाइ महाभियान पुन: सुरु गरियो । त्यही अभियान १८ भदौ ०७३ मा १ सय ७३औँ साता अविछिन्न रूपमा सञ्चालन भएको छ । यस अवधिमा धेरै आलोचना, कुप्रचार, बाधा/अवरोध आए । तिनलाई छिचोल्दै जाडो, गर्मी, हिउँद, वर्षा, चाडबाड, नाकाबन्दी, भूकम्प केही पर्वाह नगरी लाखौँको सहभागितामा हजारौँ संघसंस्थाको योगदानबाट स्वयंसेवी यो अभियानले साढे तीन वर्षमा राष्ट्रव्यापी लहरै ल्याएको छ ।
अभियानको विस्तार
अहिले गोकर्ण गुह्येश्वरी खण्डमा स्थानीय समुदायले सरसफाइ, वृक्षरोपण, बगैँचा निर्माण, बालुवा चोरी नियन्त्रण, सार्वजनिक जग्गा अतिक्रमणविरुद्धको कार्यक्रम, तुलसी रोपणलगायतका दर्जनौँ अनुकरणीय काम गरिरहेका छन् । उनीहरू सातामा एक दिन होइन, सातै दिन नदी संरक्षणको स्वयंसेवी काम गरिरहेका छन् । तिलगंगा क्षेत्रमा स्थानीय महिलाको समूह नियमित रूपमा सरसफाइमा सक्रिय छ । रुद्रमती विष्णुमती र नख्खु सरसफाइ निरन्तर चलिरहेको छ भने निकट भविष्यमा हनुमन्ते सरसफाइ सुरु हुँदैछ ।

उपत्यकाबाहिर पोखरामा अभूतपूर्व जनसहभागितामा सरसफाइ जारी छ । दाङको तुलसीपुरमा एक महिनादेखि यो अभियान चलेको छ । पाँचथर, लहान, बिर्तामोड, पर्वत, म्याग्दीको वेनी, गुल्मीको तम्घास र सर्लाहीको वरथहवा निरन्तर सरसफाइ अभियानको रूपमा अघि बढिरहेका स्थान हुन् । वाग्मती सफाइ महाभियानको प्रेरणाले जनकपुरको गंगासागर, भरतपुर, बुटवल, धरान, बिर्तामोड, पूर्वपश्चिम राजमार्ग, सिन्धुली, जुम्ला, राजविराज, धनगढी, सुर्खेतजस्ता दर्जनौँ ठाउँमा सरसफाइ कार्यक्रम सञ्चालन भए ।
अभियानको दायरा
यो अभियान मूलत: स्वच्छ, सफा र स्वस्थ जीवनायपनका लागि चेतना जगाउने र स्वयंसेवी भावनाबाट सामाजिक परिवर्तनका लागि नागरिकलाई उत्प्रेरित गर्ने अभियान हो । काठमाडौँमा यो अभियानले हरेक साता शनिबार बिहान दुई घन्टा घरदैलोमा स्वयंसेवक परिचालन गरेर सरसफाइबारे जनचेतना जगाउने काम गर्छ । त्यसका अतिरिक्त यही अभियानको अभिन्न कार्यक्रमका रूपमा नदी किनारामा वृक्षरोपण र बगैँचा निर्माणका लागि अन्य स्वयंसेवीलाई सहजीकरण गर्छ ।

यो अभियानले आफैँ कुनै पनि चन्दा रकम लिने र परिचालनमा सहभागी हुने काम गर्दैन । सरसफाइ सामग्री दाताले दिन चाहेमा नदी किनारामै सार्वजनिक समारोहमा ग्रहण गरी ती सामग्री वाग्मती सभ्यता एकीकृत विकास समितिलाई जिम्मा लगाइन्छ । यस अभियानलाई चाहिने मास्क, पन्जा, डोकोजस्ता सामग्री दाताले दिएर नपुगेको हदसम्म वाग्मती सभ्यता एकीकृत विकास समितिले उपलब्ध गराउँछ । स्वयंसेवीहरू आफैँले पनि व्यवस्था गर्ने गरेका छन् कतिपय समयमा । सुरुका दिनमा ६० र पछि ४५ जना स्वयंसेवकलाई मासिक जीविकोपार्जनका लागि रकम दिएर सातै दिन नदीमा खटाउने र विष्णुमती सफाइमा लाखौँको सफाइ सामग्री जुटाउने काम एस ट्राभलजस्ता संस्थाबाट भएको छ । हलेसी डेकोर र जीवन विज्ञानको योगदान पनि धेरै छ ।

काठमाडौँका सबै नदीमा जाने ढलको व्यवस्थापनका लागि यही अभियानको बलमा सरकारले कार्यक्रम राखेको छ । वाग्मतीमा ढल बिछ्याउने कार्यक्रम सफाइ अभियानभन्दा पहिले नै गरिएको भए पनि दुई वर्षदेखि अवरुद्ध यो काम अगाडि बढाउने र अन्य नदीमा ढलको व्यवस्था गर्नमा भने यही अभियानको योगदान छ । ढलको प्रशोधनबाट मल र ऊर्जा निकाल्ने, शिवपुरी क्षेत्रमा वर्षाको पानी संकलन गरी हिउँदमा वाग्मतीमा पानीको बहाव बढाउने कार्यक्रम पनि सञ्चालनमा छ । नदीको बालुवा चोरी नियन्त्रण भएको छ । नदीमा फोहोर फ्याक्ने आमप्रचलन अब प्राय: रोकिएको छ । र, सार्वजनिक स्थलमा जथाभावी फोहोर गर्ने प्रवृत्तिमा व्यापक सुधार आएको छ ।

यो अभियानले फोहोर गर्नेलाई दण्ड गर्न सरकारी निकायलाई सघाउने र दबाब दिने दुवै काम गरेको छ । साथै, नदी किनाराका अतिक्रमिक जग्गा निखन्ने काममा सरकारी अधिकारीलाई सघाएको छ । ठोस फोहोरमध्ये कुहिने फोहोरबाट मल र ग्यास निकाल्न स्थानीय समुदायलाई उत्प्रेरित गरेको छ । साथै, ठोस फोहोरबाट ऊर्जा उत्पादन परीक्षण कार्यको सुरुआत काठमाडाँै महानगरपालिकाले गरिसकेको छ । उपत्यकाको पूरै ठोस फोहोरबाट ऊर्जा निकाल्ने ठूलो परियोजना सुरूआतको अन्तिम चरणमा छ । वाग्मती सफाइ महाअभियानकै अग्रसरतामा नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा फ्याँकिएका प्लास्टिकबाट पेट्रोल निकाल्ने प्रयोगशाला परीक्षण सफलतापूर्वक सम्पन्न भएको छ । अब यसको व्यावसायिक प्रयोगका लागि छिट्टै परीक्षण उत्पादन सुरु हुँदैछ ।

यसरी फोहोरको दिगो व्यवस्थापन, जनसहभागिता र जनचेतना, नदी तथा सम्पदा संरक्षण र पुन:स्थापना, पूर्वाधार निर्माण, बगैँचा निर्माण तथा वृक्षरोपणमार्फत सौन्दर्यीकरण र पर्यावरण संरक्षणको काम, फोहोर गर्ने तथा बालुवा चोरी गर्नेलाई दण्ड जरिवानामार्फत नियन्त्रणात्मक क्रियाकलापहरू र समग्रतामा स्वयंसेवा अभियानलाई राष्ट्रव्यापी बनाउन हामी सफल भएका छौँ ।
चुनौती आर्थिक कारोबार नगर्ने र कुनै औपचारिक संस्थाको कानुनी स्वरूप नदिइएको यो अभियान आफैँमा एउटा विशिष्ट खालको स्वयंसेवी अभियान बन्न पुगेको छ । तर, यसका तरंगहरू राष्ट्रव्यापी भइरहँदा अभियानलाई केवल सरसफाइमा मात्र केन्द्रित नगरी यसले सिर्जना गरेको जागरण र सञ्चित गरेको सामाजिक पुँजी तथा ऊर्जालाई सही रूपमा अगाडि बढाउन अब एउटा संस्थागत व्यवस्था गर्नुपर्ने खाँचो छ । अन्यथा, यसले राष्ट्रव्यापी जुन लहर ल्याएको छ, त्यसलाई नेतृत्व दिने र दिशानिर्देश गर्न सकिँदैन ।

यो अभियानमा वाग्मतीको माथिल्लो खण्ड (गोकर्ण–गुह्येश्वरी)मा जसरी जनसहभागिता संस्थागत भएर अनुकरणीय काम गरेको छ । सबै नदी किनाराका बासिन्दालाई नदी संरक्षणमा त्यसै गरी सहभागी बनाई सरसफाइ अभियानलाई उनीहरूमै हस्तान्तरण गरी सबलीकरण र सहजीकरण गर्नुपर्ने खाँचो छ । अर्को कुरा, नदी किनारा अतिक्रमित छ । नदीले धार बदलेको छ । नदीका जग्गा सरकारी निकायकै संलग्नतामा दर्ता र दर्जनौँ पटक हक स्तान्तरण र किनबेच भइसकेका छन् । नदी किनारामा ठूलो संख्यामा अव्यवस्थित बसोवास छ । त्यसको व्यवस्थापन एउटा ठूलै चुनौती हो ।

हुन त सफाइ अभियानले सम्बद्ध कर्मचारीलाई उत्तरदायी र जिम्मेवार बनाउन पनि सफल भएको छ । तर, अझै पनि थुप्रै कर्मचारीमा अकर्मण्यता, कामचोर प्रवृत्ति र लापरबाही गर्ने बानी छ । काम हुँदै नहुने, भए पनि एकदमै ढिलो हुने र गुणस्तरीय नहुने रोग अन्यत्रजस्तै सम्पदा संरक्षण, फोहोरमैला व्यवस्थापन र नदी संरक्षणमा पनि छ । यसका लागि काम तोकेर नतिजाका आधारमा प्रभावित जनताको मूल्यांकनमा कर्मचारीको वृत्ति विकास हुने पद्धति बसाल्नुपर्ने चुनौती पनि हाम्रासामु छ । राष्ट्रिय स्वयंसेवी अभियानलाई सरसफाइबाहेकका राष्ट्र निर्माण अभियानमा जुटाई आफ्नो मुलुक आफैँ बनाउन सक्छौँ र बनाउँछौँ भन्ने भावनाको विकास नजगाएसम्म हाम्रो आर्थिक–सामाजिक रूपान्तरण सम्भव छैन ।

यो मुलुक हाम्रो हो र हामीले नै बनाउने हो । अरू कसैले आएर बनाइदिएर हामीलाई सुम्पने छैन । हाम्रा कमीकमजोरी छन् भने पनि हामी नै मिलेर सच्याउने, सुधार्ने हो । विकास भनेको जनताको स्वाभिमान र जागरणको जगमा मात्र सम्भव छ । पढेलेखेका, देखेजानेका, जुनसुकै पेसा–व्यवसायमा भए पनि पहुँच र प्रभाव भएकाहरू एउटाले अर्कोको आलोचना गर्ने तर राज्यको दोहन गरेर व्यक्तिगत, गुटगत वा दलगत स्वार्थपूर्तिमा ज्यान फालेर लाग्ने प्रवृत्ति छ । अनि, त्यसो नगर्न खबरदारी गर्नेलाई अनेक बहानामा उछित्तो काढ्ने वा निरुत्साहित गर्ने हाम्रा कुसंस्कार नै मुलुक रूपान्तरणका बाधक हुन् । टाठाबाठा, पहुँच र प्रभाव हुनेहरूले आफ्ना ठाउँबाट आफ्नो पेसा–व्यवसाय इमानदारीपूर्वक गर्ने प्रयत्न गर्‍यौँ र सामाजिक लाभका लागि थोरै व्यक्तिगत स्वार्थ त्याग्न तत्पर भयौँ भने यो मुलुक सुन्दर त छँदै छ, समृद्ध र शान्त बनाउन हामी नै सक्छौँ । समृद्धि हाम्रै पालामा हुन्छ । हाम्रो अभियान जारी छ । जारी छ, जारी छ ।  साभार : नेपाल साप्ताहिक